Artykuły psychologiczne, online, o związkach, relacjach, uczuciach.

W różnych okresach rozwoju można zaobserwować występowanie lęków w odpowiedzi na działanie bodźców o specyficznym znaczeniu dla człowieka w określonym wieku. Bardzo często uważany jest on za negatywną cechę. Jednak umożliwia lepsze pokonywanie przeszkód znajdujących się na drodze człowieka. Z biologicznego punktu widzenia jest on sygnałem alarmowym, ostrzegawczym i ma znaczenie obronne. Mobilizuje siły organizmu, wyzwala zmagazynowaną energię i nastawia na niebezpieczeństwa.

Przyjmuje się, że do pewnego stopnia lęk spełnia funkcję przystosowawczą, umożliwia bowiem antycypację realnych zagrożeń i przygotowanie się jednostki do nich, co pozwala na uniknięcie przykrej sytuacji lub ułatwia jej przetrwanie. W istotny sposób wpływa także na zachowanie człowieka, uczenie się, wykonywanie różnorodnych zadań, przystosowanie do sytuacji.

Oddziaływanie lęku zależy zarówno od jego nasilenia, jak i cech sytuacji. Skala przeżyć lękowych jest bardzo rozległa. Może wahać się od minimalnego niepokoju, występującego przy każdej zmianie interakcji z otoczeniem (odruch orientacyjny), do maksymalnego natężenia lęku, jak np. przy nagłej, nieoczekiwanej i całkowitej zmianie sytuacji zewnętrznej (np. w wyniku jakiegoś kataklizmu).

Niewielkie jego nasilenie działa na zachowanie się człowieka mobilizująco. Występuje zwiększenie wrażliwości sensorycznej (wzrok, słuch, dotyk, węch), możliwości poznawczych i przystosowawczych (rozwiązywanie problemów, przystosowywanie się do zmieniających się bodźców), a także zwiększona aktywność. Maksymalne nasilenie lęku występuje według A. Kępińskiego w chwili dostrzeżenia zagrożenia i działa dezorganizująco.

Lęk powoduje szybką reakcję dla uniknięcia zagrożenia, która może przybierać różną formę, od panicznej ucieczki do pozornego zamierania. Reakcje lękowe są indywidualnie zróżnicowane, odgrywają tu rolę zarówno czynniki zewnętrzne, jak i wewnętrzne, między innymi stan zdrowia, rodzaj sytuacji oraz uprzednie doświadczenia. Uczucie to może łatwo ulec zjawisku generalizacji, w którym sytuacja zagrożenia rozszerza się na sąsiadujące z nią pola. W końcu wszystko zaczyna zagrażać, cały świat staje się wrogiem, chcącym tylko zniszczyć człowieka. A zatem, jak to ujął A. Kępiński, w lęku wszystko wokół nas pogłębia lęk, który zniekształca obraz otaczającego świata.

Nadmiar reakcji lękowych prowadzić może do wielu negatywnych konsekwencji. Niekiedy bywa dla człowieka „wrogiem bardziej niebezpiecznym niż samo niebezpieczeństwo, do pokonania którego lęk służy”.

Jak wiadomo oznacza on mobilizację sił obronnych organizmu. Jest do pewnych granic pożyteczny, ale jest też – jak wszelka mobilizacja – kosztowny. Odbija się wielokrotnie na poszczególnych organach i na ich czynnościach. Ujemnie wpływa przede wszystkim na układ nerwowy i układ krążenia oraz jest podstawową przyczyną wielu poważnych schorzeń.

Długotrwały, dość silnie doznawany lęk obciąża system psychicznego funkcjonowania człowieka, obniża odporność psychiczną, wyzwala poczucie niepewności. Może nawet prowadzić do zaburzeń nerwicowych, takich jak natręctwa, fobie czy nerwica lękowa.

Lęk jak twierdzi A. Kępiński, hamuje rozwój osobowości. Jeżeli występuje we wczesnym okresie rozwoju może prowadzić do ukształtowania się osobowości lękliwej, ponieważ „zbyt silne i długo trwające sytuacje zagrożenia w tym okresie zwykle zostawiają trwały ślad w psychice dziecka”. Osoba zalękniona czuje się niepewnie w rozmaitych sytuacjach. Przejmuje się każdą trudnością realną czy fikcyjną, wyolbrzymia niebezpieczeństwa i wszędzie wietrzy zagrożenie. Nastawiona jest na to, że ze strony świata otaczającego czekają tylko same przykrości, niepowodzenia, klęski, ból i cierpienia, i że nigdy nie może wyjść zwycięsko ze starcia z otoczeniem. Świat staje się przytłaczający dla takiej osoby, która żyje w stałym napięciu, gdyż wciąż obawia się, że może ją spotkać coś złego.

Z niskim progiem pobudliwości lękowej idzie w parze także nadmierna sugestywność. Ludzie o charakterze lękliwym ulegają łatwo presji słów, bynajmniej nie mocnych i zdecydowanych. Każde nowo posłyszane zdanie, czyjeś stanowisko inaczej ujęte niż uprzednio przez nich przyjęte do wiadomości – łamie ich chwilowy sąd osobisty.

Osobowość lękliwa jest podobna w charakterystyce do osobowości unikającej i astenicznej, które cechuje trudność w kontaktach społecznych i unikanie ich (oba te rodzaje zaburzeń były dawniej określane jako „introwertywność”). W odróżnieniu od samowystarczalności i braku dążenia do tych kontaktów dostrzega się u takich osób pragnienie kontaktów i akceptacji, cierpienie z powodu braku umiejętności wiązania się z innymi ludźmi i wycofywania się. Istotne znaczenie w powstawaniu zespołów unikania ma nadmierna wrażliwość i uraźliwość, zwłaszcza nie radzenie sobie z przejawami odrzucenia, upokorzenia lub z uczuciem wstydu. Unikanie związków z innymi ludźmi jest konsekwencją oczekiwania, że zostanie się upokorzonym lub odrzuconym. Jedynie przejawy pełnej i bezkrytycznej akceptacji, stwarzające gwarancję bezwarunkowego przyjęcia ich, takimi jakimi są, umożliwiają tym ludziom nawiązanie bliższych reakcji interpersonalnych.

Samoocena tych osób jest bardzo niska. Zachowania tego typu spotyka się częściej u dzieci (zespół unikania) – tylko u niektórych spośród nich rozwój osobowości prowadzi do wytworzenia się utrwalonych cech osobowości o analogicznej formie. (J. W. Aleksandrowicz). Osoby lękliwe mają trudności w wykonywaniu codziennych czynności, obniża się ich zdolność działania. Zwykle są zdezorganizowane i wszystko rozprasza ich uwagę.

Podsumowując, lęk jest człowiekowi potrzebny, byle tylko był spełniony jeden zasadniczy warunek, te doznania nie mogą być zbyt silne, lęk nie może być nadmierny i nie może stanowić utrwalonej postawy. Jeżeli nie spełnia on tego warunku, staje się szkodliwy, uniemożliwia normalne funkcjonowanie i działa destrukcyjnie na jednostkę.

Bassam Aouil